Azərbaycan Respublikası Qarabağa dair Üçtərəfli Bəyanatda təsbit edilmiş razılaşmaların yerinə yetirilməsinə ilk gündən çalışmışdır
Regionda sabitliyin yaranması və humanitar problemlərin aradan qaldırılması Azərbaycan üçün hər zaman prioritetdir. Azərbaycan öz gücünə Qarabağda münaqişələrin tamamilə dayandırılmasına nail olub. Rəsmi Bakı hər zaman bəyan edib ki, Azərbaycan Qarabağda erməni əhalisinin hüquq və təhlükəsizliyinə təminat verir. Azərbaycan 2020-ci ilin 10 noyabrında imzalanmış Üçtərəfli Bəyanata əsasən əldə edilmiş razılaşmaların ardıcıl şəkildə həyata keçirilməsi, erməni nümayəndələri arasında sülh danışıqlarının aparılmasına böyük əhəmiyyət verir.
Azərbaycan Respublikası ilk gündən Qarabağa dair Üçtərəfli Bəyanatda təsbit edilmiş razılaşmaların yerinə yetirilməsinə çalışmışdır. Azərbaycan və Rusiya Prezidentləri bu sənədin praktiki aspektlərini görüşlərində, eləcə də telefon danışıqlarında dəfələrlə müzakirə etmişlər. Amma Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan isə bu mövzuda heç zaman sənədə əsasən atdığı hər hansı addımdan danışa bilməyib. Daha doğrusu, Ermənistan hələ bu istiqamətdə heç bir addım atmayıb. Əksinə, Ermənistan tərəfi Üçtərəfli Bəyanatın müddəalarına zidd olaraq Azərbaycana qarşı hərbi təxribatları davam etdirib, Laçın-Xankəndi yolundan qeyri-qanuni fəaliyyətlər, silah-sursat və minaların daşınması üçün istifadəsinə şərait yaradıb. Bu baxımdan Ermənistan Üçtərəfli Bəyanat üzrə öhdəlikləri pozub. Buna görə də Azərbaycan tərəfindən 2023-cü il 23 aprel tarixində “Laçın” sərhəd-buraxılış məntəqəsi qurulub. Bu da ərazi bütövlüyümüzün təmin olunması baxımıdan Azərbaycanın siyasi və diplomatik uğurudur.
Bəyanat imzalandığı müddətdən bu yana Azərbaycan qaçqınların geri qaytarılması, işğaldan azad olunan ərazilərdə tarixi abidələrin bərpası işini sürətlə icra etməyə başlamışdır. Azərbaycan Üçtərəfli Bəyanata müvafiq olaraq işğaldan azad olunan rayonlarda xristian məbədləri və monastırları da bərpa edir. Həmin ibadətgahlar da qorunub saxlanılır və normal fəaliyyəti təmin edilir. Bu haqda Prezident İlham Əliyev qeyd edib ki, Azərbaycan çoxmillətli və çoxkonfessiyalı dövlətdir, burada bütün xalqların və bütün dinlərin nümayəndələrinin hüquq və azadlıqları tam təmin edilib: “Azərbaycan ərazisində yerləşən qədim müsəlman və xristian ibadətgahları dövlət tərəfindən mühafizə olunur. Üçtərəfli Bəyanata müvafiq olaraq Azərbaycana qaytarılan ərazilərdə yerləşən xristian məbədləri dövlət tərəfindən lazımi qaydada mühafizə olunacaq. Azərbaycanda yaşayan xristianlar bu məbədlərdən istifadə edə biləcəklər”.
Yüksək səviyyədə əldə edilmiş məlum Üçtərəfli razılaşmaların fonunda ilk növbədə, nəqliyyat əlaqələrinin açılması önəmlidir. Bəyanat yeni kommunikasiya layihələri üçün də zəmin yaradıb. Rəsmi İrəvan isə bu istiqamətdə də Üçtərəfli Bəyanatın müddəalarını icra etməkdən boyun qaçırır. İmzalanmış Bəyanata əsasən reallaşacaq kommunikasiya layihələri vasitəsilə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Azərbaycanın əsas hissəsi ilə quru yollarla birləşməsi tarixi hadisə olacaqdır.
2020-ci il 10 noyabr tarixli Bəyanat Azərbaycan torpaqlarının Ermənistan tərəfindən uzun illər davam edən işğalına son qoydu. Bu üç il ərzində Azərbaycanla bərabər Rusiya da Üçtərəfli Bəyanatın müddəalarının icrası üçün səy göstərir. Rusiya rəsmiləri çıxışlarında da Üçtərəfli Bəyanatın Qarabağda ardıcıl həyata keçirildiyini vurğulayırlar. Üçtərəfli Bəyanatın ən əsas önəmi odur ki, qan tökülməsinin qarşısı alındı. Eyni zamanda sabitləşmə prosesi üçün imkan yaradıldı.
Prezident İlham Əliyev 10 noyabr 2020-ci il tarixində xalqa müraciətində deyib ki, bu bəyanat bizim şanlı qələbəmizdir: “Şadam ki, bu gün bu müjdəni Azərbaycan xalqına verirəm. Hesab edirəm ki, bu bəyanatın imzalanmasının səbəblərindən biri də dünən qeyd etdiyimiz parlaq qələbəmizdir, tarixi qələbəmizdir, Şuşanın işğaldan azad edilməsidir, Şuşa Qarabağın tacıdır! Şuşanın azad edilməsi həm böyük siyasi, həm böyük strateji, eyni zamanda, çox böyük mənəvi məna daşıyır. Biz Şuşaya qayıtdıq, biz Şuşanı qaytardıq, biz Şuşada yaşayacağıq və işğaldan azad edilmiş digər bütün torpaqlarda həyat qaynayacaq. İnsanlar o torpaqlara qayıdacaq, orada yaşayacaq, insanlarımızın 30 illik həsrətinə son qoyulur”.
Qarabağ münaqişəsi artıq başa çatıb və torpaqlarımız işğaldan azad olunub. Azərbaycan Vətən müharibəsindən sonra mövcud status-kvonu özünə sərf edən şəkildə dəyişdi və itirilmiş əraziləri qaytardı. Bir sıra Qərb dövlətləri, həmçinin erməni lobbisi Qarabağdakı erməni tör-töküntülərinə hansısa statusun verilməsi tələbi ilə Azərbaycana beynəlxalq təzyiqləri artmağa çalışırdılar. Azərbaycan isə bütün bu cəhdlərin önünə keçərək problemi kökündən həll etdi. 2023-cü ilin sentyabr ayında antiterror tədbirləri nəticəsində Azərbaycanın suverenliyini tam bərpa etdi. Azərbaycan Qarabağdakı terrorist qüvvələri tamamilə bölgədən çıxardı. Onlar ağ bayraq qaldıraraq özləri təslim oldular və silahlarını təhvil verdilər. Azərbaycan bu asan olmayan müharibədə, eləcə də diplomatik cəbhədə də qalıb gələrək, ərazi bütövlüyünün həllinə nail oldu. Bu bir tarixi missiya idi. Azərbaycanın Ali Baş Komandanı üzərinə götürdüyü bu missiyanı şərəflə yerinə yetirdi.
Səyavuş Qasımov,
Avrasiya Universitetinin Beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru,
siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent