Fransafrika – Fransa ilə Afrika dövlətləri – keçmiş müstəmləkələr arasında qeyri-rəsmi münasibətləri sistemidir. Buna görə keçmiş metropoliya neokolonializm metodlarından istifadə edərək Mərkəzi Afrika Qərbdə hərbi-siyasi, iqtisadi və mədəni-ideoloji “mövcudluğunu” qoruyub saxlaya bilmişdir. Fransa qeyri-rəsmi olaraq Afrikanın mineral ehtiyatlarını və məhsulları üçün dünya bazarında inkişaf etdirmək üçün müstəsna hüquq aldı. Paris də öz növbəsində Fransayönlü siyasət yürüdən Afrika dövlətlərinin avtoritar liderlərinin hakimiyyətdə saxlanmasının təminatçısı kimi çıxış edirdi.
İkinci Dünya Müharibəsinin sonundan bəri ardıcıl olaraq həyata keçirilən 1939-1945-ci illər dövrünün bir hissəsi kimi. “Frankofoniya” siyasəti Fransanı keçmiş Afrika müstəmləkələrində təhsil, mədəniyyət və səhiyyə sahələrində öz dominant təsirini möhkəmləndirərək orada sadiq siyasi elita formalaşdırdı, 1950-1960-cı illərin sonunda soyuq müharibə başa çatdıqdan sonra Fransanın Fransa-Afrika məkanında inhisarçı mövqeyi ABŞ və Çin tərəfindən israrla etiraz edilməyə və Fransa kapitalı tədricən öz mövqelərini itirməyə başladı.
1960-1994-cü illərdə keçmiş müstəmləkələrin ərazisində aparıcı dövlət mövqeyini saxlamaq üçün Fransa Afrikanın 27 dövləti ilə müdafiə sazişi imzalayıb və onlardan 20-nin ərazisində hərbi bazaların yaradılması üçün hüquqi baza yaratdı. 1960-cı ildən bəri Fransa müxtəlif hesablamalara görə, Afrikaya 30-dan 50-dək hərbi müdaxilə edib.
XXI əsrdə Fransanın Afrika qitəsi ilə bağlı siyasətinin fərqli xüsusiyyəti onun “Avropa təhlükəsizliyini islam fundamentalizmi təhlükəsindən təmin etmək” bəhanəsi ilə Avropa İttifaqı ölkələrini qitəyə hərbi müdaxilələrə cəlb etmək istəyi və Aİ ölkələrinin onları maliyyələşdirilməsinə cəlb etmək olmuşdur. Lakin Fransanın Avropa İttifaqındakı tərəfdaşları, xüsusən də Almaniya bu təşəbbüslərdə öz praqmatik məqsədlərinə onların hesabına nail olmaq istəyini görürdülər.
Françafrica layihəsinin ictimai xarakter daşımaması və onunla bağlı korrupsiya qalmaqalları cəmiyyətdə artan tənqidlərə səbəb olurdu. Beləliklə, Parisin bir sıra Afrika ölkələrində (Kot-d’İvuar, Mərkəzi Afrika Respublikası, Mali və s.) təşkil etdiyi Fransa hərbi müdaxilələri və dövlət çevrilişləri praktikası kəskin şəkildə pislənildi.
Fransanın Afrikadakı təsirinin azalması ilə bağlı müzakirələr 2023-cü ilin iyulunda Nigerdə Prezident Qvardiyasının bir qrup hərbçisinin hərbi çevrilişindən sonra ölkənin silahlı qüvvələri də qoşulmasından sonar yenidən başladı. Onlar hakimiyyətə gəldikdən qısa müddət sonra Fransaya uran və qızıl ixracını dayandırdılar, onunla hərbi razılaşmaları pislədilər, həmçinin Parisi müdaxilə etməyi planlaşdırmaqda ittiham etdilər.
2023-cü ilin avqustunda müxtəlif siyasi partiyalardan olan 94 fransız parlamentari prezident Emmanuel Makrona məktub göndərərək, Fransanın Afrikadakı siyasətinə yenidən baxmağa çağırıb və Fransanın Afrikadakı iqtisadi, hərbi və humanitar təsirinin zəifləməsindən narahatlığını ifadə edərək, eyni zamanda Rusiya, ABŞ və Çinin rolu gücləndirikldiyin bildiriblər..
Bu gün dünənki “Fransa-Afrika”nı hərbi “Rusiya-Afrika”, iqtisadi “Çin-Afrika” və ya diplomatik “Amerika-Afrika” əvəz edir. Eyni zamanda Şimali Afrika ölkələrində – Əlcəzair, Mərakeş, Tunisdə fransız təsirinin zəifləməsi, eləcə də Afrika regionunda frankofoniyanın ingilis dili ilə müqayisədə geriləməsi müşahidə olunur.
Analitiklərə görə, Nigerdə beynəlxalq güclərin roluna gəldikdə, Çinin adı daha çox çəkilir. Bu, Rusiya və Çin cütlüyünün mübarizəsinin göstəricisi sayılır. Pekin Afrikanın sahillərində hərbi bazalar yaratmaq niyyətindədir. Çin 2018-ci ildə Afrika ölkələrinə 200 milyard dollarlıq sərmayə qoyub. Odur ki, Nigerdə baş verənləri Pekinlə Moskvanın birgə əməliyyatı da saymaq olar.
Qalib Zeynallı
Politoloq
Azərbaycan Universiteti