Ali Baş Komandan İlham Əliyev Kəlbəcərə ilk səfərində məhz Toğanalı-Kəlbəcər avtomobil yolu üzərində Murovdağında inşa olunacaq 11,6 km uzunluğunda tunelin təməlqoyma mərasimində iştirak etmişdir
Kəlbəcər rayonu Azərbaycan Respublikasının Qarabağ bölgəsində yerləşir. Ermənistan tərəfindən 1993-cü ildən işğal edilən Kəlbəcər rayonu 2020-ci il noyabrın 10-da imzalanan Üçtərəfli Bəyanatdan sonra, Azərbaycan tərəfindən bərpa edilir. Bu razılaşma çərçivəsində, Ermənistanın işğalı altında olan ərazilərdən geri çəkilməsi və həmin ərazilərə Azərbaycanın bərpası prosesi başlamışdır. Xatırladaq ki, Kəlbəcərə inzibati rayon statusu 1930-cu ildə verilib. İşğala qədər rayonun əhalisi 53 478 nəfər təşkil edirdi. Rayonun ərazisi 3054 kv. km. təşkil edir. Rayonda 1 şəhər, 1 qəsəbə, 145 kənd və 55 inzibati ərazi dairəsi mövcud idi. Ermənistan Kəlbəcər rayonuni işğal etdikdən sonra burada qeyri-qanuni məskunlaşdırma siyasəti həyata keçirmişdir. Belə ki, BMT-nin və ATƏT-in prinsiplərinə zidd olaraq 1999-cu ildən Kəlbəcər rayonu ərazisində ermənilərin məskunlaşdırılmasına başlanılmışdır. Bu, həm beynəlxalq hüquqa, həm də Azərbaycanın suverenliyinə qarşı bir hərəkət olaraq qiymətləndirilir. Qeyri-qanuni məskunlaşma həmçinin, ərazidə yaşayan azərbaycanlıların geriyə dönməsi və mülkiyyət hüquqlarının təmin edilməsi baxımından ciddi problemlərə səbəb olub.
Ermənistanın Kəlbəcər və digər işğal altındakı ərazilərdə bu cür fəaliyyətləri, Azərbaycanın rəsmi qurumları tərəfindən dəfələrlə pislənmiş və bu cür qeyri-qanuni fəaliyyətlərin dayandırılması tələb olunub. Bu məsələ, həmçinin beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətində olub. Lakin beynəlxalq təşkilatlar buna qarşı hər hansı addım atmayıblar.
Azərbaycanın 2020-ci ildə həyata keçirdiyi İkinci Qarabağ müharibəsi, həm hərbi, həm də siyasi baxımdan çox mühüm bir mərhələ oldu. Bu müharibə nəticəsində, Azərbaycan ərazilərinin işğaldan azad edilməsi və ölkənin ərazi bütövlüyünün bərpası məqsədilə bir sıra vacib strateji ərazilər azad edildi. Kəlbəcər rayonu da bu ərazilərdən biri idi və onun azad edilməsi, yalnız hərbi mənada deyil, həm də siyasi, iqtisadi və humanitar baxımdan çox böyük əhəmiyyət daşıdı. Prezident İlham Əliyev Vətən müharibəsi və Kəlbəcərin azad olunmasının strateji əhəmiyyətini belə şərh etmişdir: “Vətən müharibəsinin ilk günlərində döyüşlər gedən zaman Kəlbəcərin şimal hissəsi Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğalçılardan azad edilmişdir. Biz Kəlbəcərin şimal hissəsində strateji yüksəklikləri götürərək erməni silahlı qüvvələrinin hərəkətlərini bu istiqamətdə böyük dərəcədə məhdudlaşdıra bildik və faktiki olaraq onlar Basarkeçər-Kəlbəcər yolundan istifadə edə bilmədilər. Bəzi istiqamətlərdə strateji nöqtələri götürərək Ermənistan ordusunun hərəkətlərini demək olar ki, iflic vəziyyətə salmışdıq”. Kəlbəcər rayonu həm Azərbaycan, həm də Ermənistan üçün strateji baxımdan mühüm bir ərazidir. Kəlbəcər, Qarabağ bölgəsinin mərkəzini və bu bölgənin ətrafını birləşdirən bir mövqedə yerləşir. Bu rayonun azad edilməsi, Ermənistanın Qarabağa və digər işğal olunmuş ərazilərə olan nəqliyyat və təchizat yollarını kəsdi. Beləliklə, Azərbaycan ordusunun əməliyyat imkanlarını genişləndirdi və Ermənistanın hərbi təchizatını çətinləşdirdi.
Kəlbəcər, həmçinin Azərbaycanın digər azad edilən ərazilərinə keçid üçün əsas yol rolunu oynayır. Bu rayonun azad edilməsi ilə, Şuşa, Laçın və digər strateji ərazilərə çıxış yolu təmin edildi. Kəlbəcərin azad edilməsi Qarabağ bölgəsinin birləşdirilməsi üçün vacib addım idi.
Kəlbəcər, təbii sərvətlər baxımından zəngin bir ərazidir. Bu rayonun ərazisində yerləşən su hövzələri (xüsusilə, Tərtər çayı və onun çayları, İstisu bulağı ), meşə sahələri və mədən sahələri, həm strateji, həm də iqtisadi baxımdan böyük əhəmiyyət daşıyır. Kəlbəcərin azad edilməsi ilə Azərbaycan bu təbii sərvətlərə yenidən nəzarət etməyə başladı.
Şanlı zəfərimizin əbədiləşdirilməsi, yalnız hərbi bir qələbənin qeyd edilməsi deyil, eyni zamanda Azərbaycan xalqının mübarizə əzminin, dövlətçilik gücünün və milli ruhunun təntənəsidir. Bu baxımdan Prezident İlham Əliyevin 31 iyul 2023-cü il tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş əraziləri üzrə şəhər günləri təsis edilmişdir. Sözügedən Sərəncama əsasən 25 noyabr Kəlbəcər şəhəri günü kimi müəyyən olub. Belə əhəmiyyətli günlərin qeyd edilməsi həm də xalqımızın öz ərazilərinə, mədəniyyətinə və tarixinə olan bağlılığının simvoludur. Gələcək nəsillər bu zəfəri yalnız tarixdən deyil, həm də mədəniyyətin, incəsənətin, abidələrin və hər bir Azərbaycan vətəndaşının qəlbindən yaşanacaq bir irs olaraq öyrənəcək.
Baxmayaraq ki, Kəlbəcər ucqar dağ rayonudur, amma Azərbaycan dövləti burada yeni yol qovşağlarının çəkilməsinə xüsusi diqqət edir. Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyev azad olunmuş Kəlbəcərə ilk səfərində məhz Toğanalı-Kəlbəcər avtomobil yolu üzərində Murovdağında inşa olunacaq 11,6 km uzunluğunda tunelin təməlqoyma mərasimində iştirak etmişdir. Hazırda bu bölgədə infrastruktur yenidən qurulur, Toğanalı-Kəlbəcər-İstisu avtomobil yolunun tikintisi işləri aparılır. Yolun uzunluğu 82 kilometrdir. I, II və III texniki dərəcəli yol iki, üç və dörd hərəkət zolağından ibarət olacaq. Bu yolun üzərindəki 5 tunelin ümumi uzunluğu 25,9 kilometrdir. Ümumilikdə Toğanalı-Kəlbəcər-İstisu avtomobil yolunun tikintisinin 67,5 faizi tamamlanıb.
Azad olunan ərazilərin su və elektrik təchizatı sistemi yenidən qurulur. Həmçinin, Kəlbəcərdə də su anbarları bərpa edilir və yeni enerji mənbələri yaradılır. Kəlbəcər sakinlərinin də öz evlərinə qayıtması, həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması məqsədilə sosial evlər tikilir, təsərrüfat işləri bərpa edilir. Yaşayış məhəlləsi 3,26 hektar ərazidə layihələndirilib. Yaşayış məhəlləsinin konsepsiyası Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsinin sifarişi ilə icra olunan Baş plan layihəsi çərçivəsində hazırlanıb. Məhəllədə dördmərtəbəli 3 və ikimərtəbəli 10 yaşayış binasının inşası nəzərdə tutulur. Burada 112 mənzildə ümumilikdə 460 nəfərdən çox sakin yaşayacaq. Məhəllədəki məktəbin ətrafında salınacaq yaşıllıq ərazi ictimai məkan funksiyasını yerinə yetirməklə əhalinin asudə vaxtının səmərəli keçirilməsinə xidmət edəcək. Kəlbəcərin işğaldan azad edilməsi, yalnız fiziki ərazilərin bərpası ilə kifayətlənmir, həmçinin Azərbaycanın bu regionda sosial, iqtisadi və mədəni inkişafını təmin edəcək bir çox mühüm planın həyata keçirilməsini tələb edir. Azərbaycan hökuməti bu planları tədricən həyata keçirərək, Kəlbəcərin uzunmüddətli inkişafını təmin etməyi və əhalinin həyat şəraitini yaxşılaşdırmağı hədəfləyir. Bu proses həmçinin regional sülh və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün əhəmiyyətlidir.
Gülzar İbrahimova
Avrasiya Universitetinin Elmi işlər üzrə prorektoru,
siyasi elmlər üzrə elmlər doktoru, professor