Bəşər övladı var olan gündən Yer kürəsində ayrı-ayrı xalqlar və millətlər formalaşmağa başlayıb. Bu gün dünyada beş minə yaxın xalqın nümayəndəsi yaşayır. Hər bir xalqın özünə məxsus adət və ənənələri var. Azərbaycan xalqı da öz milli dəyərləri, nəsildən-nəsilə ötürülən adət-ənənələri olan və milli kimliyini bugünükü günümüzdə də qoruyub saxlayan xalqdır. Xalqımızın bir türk toplumuna məxsus milli adət və ənənələri var. Bu dəyərlərin qorunması həm də gələcək nəsillərimizin öz milli kimliyini bilməsi və milli dəyərlərinə sahib çıxması baxımından olduqca önəmlidir. Ona görə də milli dəyərlərimizin istər yaşadılması, istərsə də qorunub gələcək nəsillərə ötürülməsində ailənin rolu böyükdür.
Ağsaqqal və ağbirçək nəsihəti
Onu da deyək ki, Azərbaycan ailələrində hər zaman ailənin böyüyü sayılan ağsaqqalların, ağbirçəklərin yeri, sözünün çəkisi olub. Ağsaqqal sözü, ağbirçək nəsihəti keçərli olub. Azərbaycan xalqı üçün ailə təkcə qan bağlılığına əsaslanan qurum deyil, həm də nəsillərin birliyini təmin edən mənəvi məktəbdir. Bu məktəbin müəllimləri isə əsrlərlə formalaşmış xalq müdrikliyini daşıyan ağsaqqallar və ağbirçəklərdir. Onlar ailədə yalnız yaşca böyüklər deyil, həm də mənəviyyatın, dəyərlərin və ənənənin qoruyucularıdır.
Tarixi ənənələrimizə görə, ağsaqqallar ailə və ictimai müstəvidə müdriklik, ədalət və təmkin rəmzidir. Ağbirçəklər isə ailənin mərhəmət və mərifət daşıyıcısı sayılır. Onların sözü ailə içində son qərar hesab olunur, çünki bu söz yalnız şəxsi fikir deyil, illərin təcrübəsi, vicdan və ədalətlə yoğurulmuş qənaətdir.
Azərbaycan ailəsində “böyüyün yanında danışılmaz”, “böyüyün sözünü kəsmə”, “ağsaqqal nə desə, doğrudur” kimi ifadələr uşaqlara erkən yaşlardan öyrədilir. Bu yanaşma ailədə nizam-intizamın formalaşmasına, gənclərin tərbiyəli və hörmətli yetişməsinə səbəb olur. Ailənin yaşlı üzvləri uşaqlar üçün həm davranış modeli, həm də həyat məktəbinin canlı kitabıdır.
Toy, nişan, yas, evlilik, ailədaxili mübahisələr – bütün bu hallarda ağsaqqalın sözü həlledici olur. Bu, həm ailədaxili konfliktlərin qarşısını alır, həm də nəsillərarası bağların qırılmasının qarşısını. Məhz bu müdrik yanaşma ilə Azərbaycan ailələri illər boyu birlik və sabitlik içində yaşayıb.
Ağbirçək qadın ailənin həm nənəsi, həm tərbiyəçisi, həm də duasıdır. O, gəlinə analıq, nəvəyə nənəlik, oğluna arxa-dayaq, qızına isə örnəkdir. Ağbirçək qadın yalnız ev işlərinin yox, ailə içində münasibətlərin də nizama düşməsində rol oynayır. Ailədə onun varlığı həm mənəvi sabitlik, həm də müdrik məsləhət mənbəyidir.
Təkcə ailə daxilində deyil, kənd və məhəllə mühitində də ağsaqqal və ağbirçəklərin ictimai statusu olmuşdur. Ənənəvi kənd icmalarında mübahisələrin həlli, torpaq və sərhəd məsələləri, ailələrarası münasibətlərdə vasitəçilik məhz onların üzərinə düşürdü. Bu sosial institut formal hüquqdan əvvəl fəaliyyət göstərən xalq ədaləti kimi tanınırdı.
Gənc nəslin milli kimliyinin qorunmasında ağsaqqalların rolu danılmazdır. Onlar xalqın yaddaşını, dili, tarixini, adət-ənənəsini gələcək nəsillərə çatdıran canlı körpülərdir. Ailədə ağsaqqal dua edirsə, ailə mübarək olur, nəsihət verirsə, nəsil istiqamət tapır.
Ailə ənənələrinin tarixə söykənən kökləri
Azərbaycan ailələrinin formalaşdırılmasında da milli adət və ənənələrdən istifadə olunub. Bu günkü günümüzdə də bu dəyərlər saxlanır.
Azərbaycan ailə modeli əsrlərlə formalaşmış milli adət-ənənələrə əsaslanır. Bu adətlər sadəcə davranış qaydaları deyil, xalqın mənəvi dünyasının və ictimai münasibətlərinin daşıyıcısıdır. Ailənin qurulması, idarə olunması və davam etdirilməsi prosesində bu ənənələrin rolu hələ də aktuallığını qoruyur. Ənənəvi Azərbaycan ailəsi adətən elçiliklə başlayır. Elçilik mərasimi təkcə iki gəncin deyil, iki ailənin rəsmi tanışlığı və münasibətinin ilk addımıdır. Elçiliyə ağsaqqallar və nüfuzlu qohumlar başçılıq edir. Bu mərasimdə hörmət, ədəb və qarşılıqlı razılaşma əsas prinsip sayılır. Ardınca keçirilən nişan mərasimi ailələrin niyyətini rəsmiləşdirir və gələcək qurulacaq ailənin ictimai tanınmasını təmin edir.
Azərbaycan toyları milli adətlərin ən dolğun təzahürüdür. Toy mərasimləri yalnız fərdi ailə hadisəsi deyil, eyni zamanda kəndin, qohumların və dostların birliyini nümayiş etdirən sosial hadisədir. Toyda oxunan xalq mahnıları, bəy və gəlinin qarşılanması, qonaqlıq, milli geyimlər və musiqi ailə institutunun xalq ruhuna uyğun qurulduğunu göstərir. Toyda yer alan qədim elementlər – xonça gətirilməsi, cehiz təqdimatı, gəlinin qapıdan alınması – xalqın mənəvi yaddaşının canlı nümunələridir.
Toy və yas mərasimlərində qohumların və qonşuların iştirakı yalnız əlamətdar günlərə deyil, həm də ailənin cəmiyyət qarşısındakı mövqeyinə işarədir. Yas mərasimlərindəki mərhəmət və həmrəylik, toy mərasimlərindəki sevincin paylaşılması milli ailə modelinin cəmiyyətlə vəhdətini göstərir. Bu ənənələr sosial həmrəyliyin təməl daşıdır.
Milli ənənələrə görə, ailə yalnız ata-ana və uşaqlardan ibarət deyil. Qohumlar – dayı, xala, əmi, bibi – ailənin davamı kimi qəbul olunur. Ailə qurulduqda bu əlaqələr də möhkəmlənir. Qohumlar arasında qarşılıqlı yardım, yas və toy mərasimlərində iştirak, ailədaxili böhran zamanı dəstək ənənələri bu bağlılığı gücləndirir və ailə institutunu genişləndirir.
Ənənəvi ailə modelində gəlinin yeni ailəyə uyğunlaşması xüsusi mərhələlərdən keçir. Bu prosesdə ağbirçəklər əsas rol oynayır. Gəlinə ev işləri, ailə qaydaları, böyüklərə münasibət və cəmiyyət içində davranış öyrədilir. Bu tərbiyə tənqid deyil, xalq müdrikliyi ilə aşılanmış öyrədici prosesdir. “Gəlinin əli duz tutdu” deyimi, onun ailəyə uyğunlaşmasını və hörmət qazandığını ifadə edir.
Övlad tərbiyəsi ailənin əsas funksiyalarından biridir. Azərbaycan ailələrində uşaqlara “böyüyə hörmət”, “kiçiyə qayğı”, “vətənə məhəbbət” kimi dəyərlər milli adətlər vasitəsilə aşılanır. Bayramlarda nənə və babanın əllərindən öpmək, Novruzda yaşlıları ilk ziyarət etmək, ailə süfrəsində böyüyə çay süzmək kimi davranışlar milli əxlaqın tərkib hissəsidir. Bu ənənələr uşaqlarda məsuliyyət və milli kimlik hissini formalaşdırır.
Ailə milli adətlərin daşıyıcısı və ötürücüsüdür. Əgər valideynlər bu dəyərləri övladlarına aşılamaqla davam etdirməsələr, ənənələrin nəsillərarası ötürülməsi dayanacaq. Bu səbəbdən ailələr həm şifahi xalq ədəbiyyatını, həm musiqi və mərasim ənənələrini, həm də gündəlik davranış qaydalarını yaşatmalı və öyrətməlidirlər.
Dəyişikliklər və ənənələr
Bununla belə iyirmi birinci yüzilliyin elm və texnologiyanın sürətlə insanların həyatına daxil olması istər sivilizasiyanın formalaşmasında istərsə də insanların yaşam və həyat tərzlərində sıçrayışlı dəyişikliklərə yol açıb. Eyni zamanda həyatımıza daxil olan yeni yaşam tərzləri bəzi keçmiş ənənələrin sıradan çıxmasına və yaxud unudulmasına səbəb olur. Belə olan halda biz milli kimliyimizi də, dəyərlərimizi də gələcək nəsillərə necə ötürməliyik ki, bu dəyərlər unudulmasın və tarixin arxivinə köçməsin?
Bəzi sosioloqlar hesab edirlər ki elm və texnologiyanın insanların həyatına sürətlə daxil olması Azərbaycan kimi bir çox ölkələrdə də hər xalqın özünə aid dəyərlərini qoruyub saxlaması ilə bağlı suallar yaradıb. Hətta bəzi ölkələrdə ayrı-ayrı sosial şəbəkə hesablarının fəaliyyəti ya məhdudlaşdırılıb ya da müəyyən məhdudiyyətlər qoyulub. Sosial şəbəkələrin yaranmasının, əsasən də sürətli informasiyaya keçidin bir çox sahələrdə işlərin daha çevik həyata keçirilməsi baxımından əhəmiyyəti vurğulansa da, ekspertlər heç bir nəzarət mexanizmi olmayan bu şəbəkələrin ailələrin içinə qədər daxil olmasının çoxsaylı suallar və problemlərə yol aşdığını da istisna etmirlər. Çünki internetin sürətlə yayılması ayrı-ayrı sosial şəbəkələr vasitəsi ilə cəmiyyətə Azərbaycan mentalitetinə uyğun olmayan davranış və hərəkətləri də aşılayır. Bunun özü də xüsusilə gənclər və yeniyetmələr üçün daha çox təbliğat xarakteri daşıyır. “Azərbaycanda həmişə istər ailədə, istər də cəmiyyətdə Azərbaycan xalqının özünəməxsus olan davranış qaydaları və adətlər olub. Bunlar bizim xalqımızın yazılmamış qanunları idi və nəsildən-nəsilə keçirdi. Özündən yaşlı bir insan gələndə hörmət olaraq ayağa durmaq, ictimai nəqliyyatda yaşlı insanlara yer vermək, məktəblilərə və az yaşlı uşaqlara kömək etmək və s. Bütün bunlar Azərbaycan xalqına məxsus gözəl adətlər və dəyərlərdir. Amma bu günkü günümüzdə nə ictimai davranışda bunu görmək olur, nə ictimai yerlərdə”. Ekspertlərin fikrincə dəyərlərdən uzaqlaşmağın başqa bir əsas amili kollektivçilikdən fərdiyyətçiliyə keçməkdi. “Əvvəllər insanlar hansısa addımı atarkən buna ailənin və ətrafın nə reaksiya verəcəyini yüz dəfə ölçüb biçərdilər. Təbii ki, burda kiminsə nədənsə çəkinməsi deyil, ictimai qınağa hədəf olmaq istəməsi əsas idi. İndiki dövrdə insanlar o qədər reallıqdan uzaqlaşıblar ki, münasibətlər də virtuallaşıb, dostluqlar da. Hətta artıq virtual şəbəkə üzərindən tanış olub evlənənlər də var. Virtual dünya reallıqla nə qədər uzlaşır demək çətindir. Bu baxımdan da ekspertlər milli dəyərlərimizin qorunmasında əsas mənbə kimi ailələrin rolunu əsas hesab edirlər. Hesab olunur ki, əgər hər bir ailədə valideynlər uşaqlarımıza mili dəyərlərimizi vaxtında və düzgün şəkildə öyrədərsə, bu dəyərlərin gələcək nəsillərə ötürülməsinə dəstək ola bilər. Əks halda isə milli dəyərlərimiz qloballaşmanın təsirlərinə məruz qalaraq sıradan çıxarıla bilər. Ekspertlərə görə milli dəyər və ailə ənənələri zəif olan ölkələr öz xüsusiyyətlərini Azərbaycan kimi ailə institutu güclü olan ölkələrdə də yaymağa çalışırlar. “Ona görə də yenilik, inkişaf gözəldir. Ancaq biz baxmalıyıq ki, bizə yenilik kimi təqdim olunan hər inkişaf mərhələsində qazandıqlarımız bizim cəmiyyətə nəyin hesabına başa gələ bilər. Bu baxımdan da cəmiyyətdə, xüsusi ilə də gənclər və yeniyetmələr arasında davamlı olaraq milli dəyərlərimiz təbliğ olunmalıdır.
Qeyd: Yazı “Rəvan” Gəncliyə Dəstək İctimai Birliyinin Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə yardımı ilə həyata keçirdiyi “Azərbaycanda ailə dəyərlərinə qarşı hibrid təhdidlər” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb. Əks olunan fikir və mülahizələr müəllifə aiddir və Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin rəsmi mövqeyini əks etdirməyə bilər.